یادگاری از دوره هخامنشیان

موقعیت مکانی

شهر تاریخی دهانه ی غلامان یکی از برجسته ترین و شاخص ترین آثار تاریخی ایران و استان سیستان و بلوچستان است که در فاصله ی حدودا 45 کیلومتری از شهر زابل و 2 کیلومتری روستای قلعه نو از توابع شهرستان زهک در شمال استان  سیستان و بلوچستان واقع شده است.

نام گذاری

نام دهانه غلامان از تنگه طبیعی به همین نام گرفته شده که یکی از دروازه های ورودی به فلات ایران به شمار می آمده و محل ورود غلامان خارجی و سازماندهی آنها به داخل کشور بوده است. در کتیبه‌های هخامنشی، بیستون، تخت جمشید و نقش رستم از این شهر به نام «زرنک» یا «زرنکای» یاد شده‌است.

دلیل اهمیت

اهمیت این شهر به دلیل سازماندهی منظم، هدف گذاری و برنامه ریزی است که در ساخت آن به کار برده شده که در زمان پرآب بودن رودخانه هیرمند از اهمیت خاصی برخوردار بوده و بخش های مسکونی، صنعتی، عمومی، بخش حاکم نشین و مذهبی با نظم و ساختاری منحصر به فرد ساخته شده است. این شهر تاریخی تنها شهر کشف شده مربوط به دوره هخامنشیان با گستره ای حدود 5 تا 6 کیلومتر تنها شهر خشتی هخامنشیان به حساب می آید که قبل از کشف زیر شن های روان مدفون بوده و در سال 1960 کشف شده است همچنین این شهر نشان دهنده ی حاکمیت ایران بر نواحی شرقی است که مهندسان آن دوران با نقشه ی قبلی این شهر را با تلفیقی از معماری هخامنشی و معماری بومی سیستان احداث نموده اند.

یکی دیگر از ویژگی های قـابل توجّه و مهم این شهر، کمبود یا در واقع نبود آثار باستانی از شهرهای دوران هخامنشی است که تا بحال به دست نیامده و نمونه ی کارگاهی کاملی جهت انجام پژوهش های علمی، تاریخی و باستان شناسی به حساب می آید.

معماری و ویژگی های جغرافیایی

ابنیه به جا مانده از این شهر مهم در محوطه ای وسیع بر روی تراسی به طول 5 تا 6 کیلومتر واقع شده که این بناها توسط کاوشگر ایتالیایی به نام اومبرتو شرراتو در دهه 1860 میلادی کشف شد. این کاوشگاه طولی به اندازه ی 15 کیلومتر و پهنایی به وسعت 80 متر را داراست که تا کنون 27 ساختمان در این کاوشگاه شناسایی شده و تا مکانی به نام قبر زرتشت ادامه پیدا می کند.در این محوطه باستانی میتوان آثاری شامل پی اتاق ها، تاسیسات مختلف، آسیاب ها، کوره، انبار های کوچک، آتش دان ها و عبادت گاه ها و… را مشاهده کرد.کاوش‌ها نشان می‌دهد که این شهر در بخش شمال غرب خود یک نیایشگاه چهارگوش داشته که چهار برج دیده‌بانی دارد. برای ورود به این سازه تنها یک در، در ضلع جنوبی تعبیه شده‌است. در بخش شمال دهنه غلامان باستان‌شناسان ۱۲۰ اتاق در شمال و شرق و ۱۱۰ اتاق در جنوب، ۱۱ اتاق در جنوب کشف کرده‌اند.

با توجه به وزش بادهای معروف ۱۲۰ روزه سیستان که همواره از شمال غرب به جنوب شرق می‌وزد. درهای ورودی کلیه خانه‌ها ی این شهر در ضلع جنوبی ساختمان قرار دارد. از خصوصیات دیگر دهانه غلامان نبود آثار برج و بارو و دیوارهای دفاعی است که در حقیقت فقدان قلعه، دیوار دفاعی، برجهای تدافعی و دروازه را می‌توان نوعی ثبات اقتصادی و رونق سیاسی هخامنشیان در ایران بیان کرد که وجود عوامل دفاعی ضروری نمی‌ساخته است در حالیکه در بیشتر محوطه‌های دیگر که مربوط به هزاره اوّل پیش از میلاد می‌باشد این استحکامات نظامی و دفاعی وجود داشته‌است. محوطه صنعتی شهر دهانه غلامان که در بخش وسیعی در اطراف چاله‌های چاه نیمه امروزی قرار گرفته، خارج از محله‌های مسکونی و شهری آن واقع شده بود به‌طوری‌که جدایی محله ویژه صنعتگران در سیستان سنتی سابقه دار بوده که در زمان‌های بسیار دورتر در شهر سوخته نیز وجود داشته‌است. در طی کاوشهای باستان‌شناسی مشخص شد که دهان غلامان واجد کلیه شرایط لازم برای زندگی شهری بوده‌است.

طبق بررسی های انجام شده مهمترین دلیل انحطاط و متروکه شدن این شهر تغییر و خشکیده شدن بستر رودخانه هیرمند بوده است.